|
انواع هزینه‌های عمومی در عهد عثمان رضی الله عنه
بسم الله الرحمن الرحیم
1- هزینه‌های خلیفه
عثمان بن عفّان، از بیتالمال، هیچ مبلغی را دریافت نمی‌نمود، او که از ثروتمندترین قریشیان بود و در تجارت بسیار فعال، هزینه‌های خانواده و اطرافیان خویش را از ثروت خود پرداخت می‌کرد.
2- پرداخت حقوق والیان از محل بیتالمال
در عهد عثمان، حکومت به ولایت‌های متعددی تقسیم شده بود که خلیفه برای هر یک از این ولایت‌ها، یک والی تعیین می‌نمود، این والیان حقوق خود را از بیتالمال دریافت می‌کردند ودر اجرای قوانین و اداره ولایتِ تحت تسلط خود، احکام شریعت را مبنا قرار می‌دادند. اگر خلیفه، برای بیتالمال یک ولایت، مسئولی را تعیین نمی‌نمود، خودِ والی مسئولیت آن‌را به عهده می‌گرفت و بر جمع‌آوری درآمدهای حاصله از جزیه، خراج و عشریه نظارت می‌کرد. او هر مقدار از این درآمدها را لازم می‌دید، صرف نیازهای آن ولایت می‌کرد و مازاد آن را به بیتالمال حکومت، که در مدینه قرار داشت، ارسال می‌کرد؛ اما زکات هر ولایت که از ثروتمندان آن‌جا اخذ می‌شد، در رفع نیازهای فقرا و ایتامِ همان ولایت هزینه می‌شد.[1]
3- پرداخت حقوق سربازان از محل بیتالمال
در عهد عثمان، سربازان علاوه بر سهمی که از غنایم به دست می‌آوردند، از بیتالمال ولایتی که در آن‌جا استقرار داشتند، حقوق دریافت می‌کردند.
به عنوان مثال، عثمان بن عفّان در نامه‌ای خطاب به عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح، والی مصر، نسبت به وضعیت سربازانِ مستقر در آن‌جا چنین گفته است:
«ای عبدالله بن سعد! همانطور که می‌دانی، امیرالمؤمنین، نسبت به اسکندریه حساسیت و اهتمام ویژه‌ای دارد، به ویژه آن‌که دوباره رومیان پیمان صلح شکسته و بدانجا حمله کرده‌اند؛ بنابراین سربازان را در آن‌جا نگهدار تا از آن حفاظت کنند و تو نیز در مقابل، حقوق و ارزاق آنان را پرداخت کن و هر شش ماه، نیروهای تازه نفس را به جای آنان مستقر کن».[2]
4- پرداخت هزینه‌های حج از محل بیتالمال
در عهد عثمان، هزینه‌های حج از محل بیتالمال تأمین می‌شد. به عنوان مثال، پرده‌های کعبه را از نوعی کتان که در مصر بافته می‌شد، درست می‌کردند.[3]
5- تأمین هزینه‌های بازسازی مسجدالنبی از محل بیتالمال
در نخستین روزهای آغاز خلافت عثمان، مردم از عثمان درخواست کردند که او مسجدالنبی را توسعه دهد. در آن ایام، به دلیل گسترش روزافزون سرزمین‌های تحت سیطره اسلام، ساکنان مدینه، روز به روز بیشتر می‌شدند و به همین دلیل این مسجد، به ویژه در نمازهای جمعه، گنجایش آن همه نمازگذار را نداشت.
عثمان نیز این امر را لازم دید و یک روز، پس از گذاردن نماز ظهر در مسجد، بر منبر رفت و بعد از حمد و ثنای خداوند، به مردم چنین گفت:
«ای مردم! من قصد دارم مسجد رسول خدا صلی الله عليه وسلم را بازسازی و توسعه دهم؛ من از رسول خدا صلی الله عليه وسلم شنیدم که فرمود:
«مَنْ بَنَی مَسْجِداً بَنَی اللهُ له بیتاً فی الجَنَّةِ».
(هرکس مسجدی را بنا کند خداوند، در بهشت خانه‌ای را برایش فراهم مي‌آورد).
قبل از من نیز، عمربن خطاب، که خدایش از او خشنود باشد، به همین کار اقدام نمود و مسجد رسول خدا صلی الله عليه وسلم را توسعه و گسترش داد. من با صاحب‌نظران و بزرگان صحابه رسول خدا صلی الله عليه وسلم مشورت نمودم و اجماعاً به این نتیجه رسیدیم که مسجد رسول خدا صلی الله عليه وسلم را تخریب و آن‌را از نو و در مقیاس بسیار بزرگتري بازسازی کنیم».
مردم نیز از این تصمیم عثمان استقبال نمودند. فردای آن روز عثمان به طور مستقیم، در امر بازسازی مسجد مشارکت فعال نمود و بر روند کار نظارت می‌کرد.[4]
6- تأمین هزینه‌های توسعه مسجدالحرام از محل بیتالمال
مسجدالحرام در زمان رسول خدا صلی الله عليه وسلم تنها شامل کعبه و یک محوطه تنگ و باریک در اطراف خود می‌شد که مردم در آن‌جا حج به جا می‌آوردند و نماز می‌گذاردند. در عهد ابوبکر نیز، وضع به همان صورت باقی ماند؛ اما در عهد عمر فاروق، به دلیل توسعه فتوحات و گسترش مملکت اسلامی، دیگر مسجد، گنجایش خیل عظیم حجاج و مسلمانانی را که به دین اسلام می‌گرویدند و بدانجا می‌آمدند، نداشت و به همین دلیل، عمر، تعدادی از خانه‌های اطراف کعبه را خریداری نمود و پس از تخریب آنها و افزودن زمین آنها به محوطه کعبه، دیواری کوتاه به دور خود کعبه کشید. در عهد عثمان نیز، به دلیل گسترش روزافزون دامنه اسلام و اسلام آوردن ملل مختلف، مسجد نيز می‌بایست گسترش یابد. به همین خاطر عثمان، همانند عمر، خانه‌های اطراف کعبه را از صاحبان آنها خریداری نمود و با افزودن زمین آن خانه‌ها به محوطه کعبه، دیواری کوتاه را که به قامت یک مرد نیز نمی‌رسید، به دور کعبه کشید.[5]
از طرف دیگر در سرتاسر ولایات مملکت اسلامی، والیان به ساخت و بنای مساجد روی آوردند؛ آنان هزینه‌های ساخت آن مساجد را از بیتالمال ولایت خود پرداخت می‌نمودند که به عنوان مثال می‌توان به بنای مسجد الرحمه در اسکندریه و مسجد شهر اصطخر (فیروزآباد) اشاره نمود.[6]
7- تأسیس اولین ناوگان دریایی
در عهد عثمان و از محل ذخایر بیتالمال مسلمین، اولین ناوگان دریایی مسلمانان تأسیس گردید.[7]
که در مبحث فتوحات، به طور مفصّل به تأثیرات این ناوگان در فرآیند نبرد با دشمنان، خواهیم پرداخت.
8- واگذاری بندر شعبیه به جده
در سال بیست و ششم بعد از هجرت، مردم مکه به حضرت عثمان پیشنهاد کردند که ایشان بندر مکه را از شعیبه به منطقه جدّه که به مکه نزدیکتر بود، منتقل نمایند. حضرت عثمان نیز همراه تنی چند از یاران خود بدانجا رفتند و چون آن‌جا را مشاهده نمودند، دستور دادند که بندر را بدانجا تغییر دهند. سپس خود به درون آب وارد شدند و به شنا پرداختند و به یاران گفتند: «که این‌جا مکان پرخیر و برکتی است». همچنین به یاران خود گفتند: «به این شرط که پایین تنه خود را بپوشانید می‌توانید وارد آب شوید». سپس حضرت عثمان از راه عسفان به مدینه بازگشتند. مردم پس از تغییر بندر مکه از شعیبه به جدّه، از آن‌زمان تا به امروز از این منطقه به عنوان بندر مکه مشرفه استفاده می‌کنند.[8]
9- پرداخت هزینه حفر چاه‌ها از بیت المال
از جمله مهمترین کارهایی که در عهد عثمان و از محل بیتالمال مسلمین صورت گرفت، حفر چاهی به نام «أریس» به سال سی‌ام بعد از هجرت بود که در فاصله دو مایلی مدینه قرار داشت. ماجرای حفر آن از این قرار بود که روزی عثمان بر دهانه آن چاه نشسته بود که انگشتر رسول خدا صلی الله عليه وسلم از انگشت عثمان به درون چاه فرو افتاد، مسلمانان هرچه جستجو کردند، نتوانستند آن‌را در درون چاه بیابند، عثمان از این حادثه بسیار اندوهگین شد و چون از یافتن خاتم نا امید شد، دستور داد برایش انگشتری از نقره و به همان شکلِ انگشتر رسول خدا صلی الله عليه وسلم بسازند که منقش به «محمد رسول الله» باشد، نقل است که این انگشتر تا زمان شهادت ایشان همچنان در دستان آن حضرت بود و چون شهید شد، انگشتر به طور نامعلومی ربوده شد و هیچ‌کس ندانست که چه کسی آن‌را برده است.[9]
10- پرداخت دستمزد به مؤذنین از محل بیتالمال
عثمان بن عفّان نخستین فردی بود که برای مؤذنان، حقوقی تعیین نمود. امام شافعی در این رابطه چنین گفته است: «پیشوای راه هدایت، حضرت عثمان بن عفّان، برای مؤذنین، از محل بیتالمال، دستمزدی را مشخص نمودند»[10]. عثمان، مبلغی را به عنوان دستمزد اذان گفتن تعیین نمود، اما هیچ‌کس را برای اذان گفتن أجیر ننمودند.[11]
11- تلاش در راه نشر اهداف والای اسلام
در عهد خلفای راشدین، بیتالمال علاوه بر تأمین هزینه‌های اداره‌ي دولت و برآورده کردن منافع و نیازهای مردم، نقش بسزایی در نشر اهداف والای آن دولت اسلامی و اشاعه دین بر حق خداوند، ایفا می‌کرد، از محل بیتالمال بود که ناوگان دریایي دولت تأسیس شد، مسجدالنبی و مسجدالحرام بازسازی شدند، دستمزد مؤذنان و حقوق والیان، قاضیان، سربازان و کارمندان دولت پرداخت می‌گردید، هزینه‌های مناسک حج و تهیه پرده‌های کعبه تأمین می‌شد و حفر چاه‌هایی که آب شرب مردم را تأمین می‌کردند، صورت می‌گرفت. زکات و خمس غنایم نیز که از منابع درآمد بیتالمال بودند، در رفع نیازها و تأمین مایحتاج اقشار ضعیف جامعه، چون فقرا، مساکین، ایتام و افراد غریب، مسافران و بردگان صرف می‌شد.[12]
وصلی الله وسلم علی محمد و علی آله و اصحابه الی یوم الدین
منبع: کتاب عثمان ابن عفان، تالیف: محمد علی صلابی
سایت عصر اســـلام
IslamAgae.Com
--------------------------------------------------
[1]- السیاسة المالیة لعثمان بن عفّان، 130.
[2]- السیاسة المالیة لعثمان بن عفّان، 140 –141.
[3]- السیاسة المالیة لعثمان بن عفّان، 140-141.
[4]- البدایة و النهایة (7/60) و تاریخ الطبری (5/267).
[5]- تاریخ الطبری (5/250) و ذوالنورین، محمد رشید، 25.
[6]- السیاسة المالیه لعثمان بن عفّان، 147 –148.
[7]- همان، 148.
[8]- محمدرشید رضا، ذوالنورین عثمان بن عفّان، 26.
[9]- البدایة و النهایة (7/161) و تاریخ الطبری (5/284).
[10]- موسوعة فقه عثمان بن عفّان، 14.
[11]- موسوعة فقه عثمان بن عفّان، 14.
[12]- السیاسة المالیة لعثمان بن عفّان، 150.
|
.gif){kind=small}
